Πετρώνιου: Σατυρικόν.

Το Σατυρικόν έχει διασωθεί σε αποσπάσματα. Κάποια εκτενή, όπως το σχετικό με το δείπνο του Τριμαλχίωνα ή το θαλασσινό ταξίδι με το πλοίο του Ταραντίνου Λίχα, το ναυάγιο και την άφιξη των πρωταγωνιστών στην πόλη του Κρότωνα. Για τον Πετρώνιο (Γάιο Πετρώνιο (Gaius Petronius) 27-66 μ.Χ.) γνωρίζουμε αρκετά, κυρίως από τον ιστορικό Τάκιτο, αποκαλούνταν arbiter elegantiae (διαιτητής της κομψότητος), συγκαταλεγόταν στους αυλικούς του Νέρωνα, επεδίωκε τον έντονα ηδονικό βίο, πληροφορίες επίσης και για τις τελευταίες ώρες της ζωής του, όταν, γιατί είχε πέσει στη δυσμένεια του Νέρωνα, με την αυτοκτονία του -δίχως να απολέσει στιγμή το παιγνιώδες του πνεύματός του- θα προλάβαινε τους εκτελεστές της καταδίκης του.   

Ο Πετρώνιος αναπαριστά τα ήθη, καταγράφει τον τρόπο της ζωής του καιρού του με ύφος ωμό∙ όχι για να στηλιτεύσει, να καταγγείλει, αλλά περισσότερο για να καταγράψει τις αυτοβιογραφικές σελίδες του ως ένας αισθητής. Δεν ηθικολογεί, όπως και δεν εξωραΐζει, δεν εξιδανικεύει. Μέσ’ απ’ τις γραμμές του σπαρταράει ένας ολοζώντανος κόσμος. Σπάνια εμπειρία για τον αναγνώστη, άλλοτε σαν μπροστά σε αρχαίες τοιχογραφίες, άλλοτε με μπουκωμένες τις αισθήσεις από το συγχρωτισμό με ανθρώπινα σώματα ιδρωμένα, σε ορμή και σε έξαψη. Η ζωή είναι πάντοτε η ίδια βέβαια, μόνο που καμιά φορά, που είναι και η περίπτωση του Σατυρικού, μ’ εκείνες τις μικρές ή μεγάλες αλλαγές στο σκηνικό ή στο ρυθμό του βίου, κάποτε και από τη μεγάλη χρονική απόσταση, αποδίδεται η εντύπωση μιας υπερρεαλιστικής μετατόπισης σ’ ένα μαγικό γκροτέσκο. Τον Πετρώνιο σίγουρα τον λογόκριναν οι σκοτεινοί μέσοι αιώνες, ευτυχώς δε μας τον στέρησαν.

Είναι η (αποσπασματικά σωζόμενη) περιπέτεια του Εγκόλπιου, του εραστή, και του νεαρού δούλου ερωμένου του, του Γείτονα, που όμως τον διεκδικεί και ο Άσκυλτος, όπως και ουκ ολίγοι/ες χώρια τον καθένα από τους τρεις. Εδώ η κύρια θεότητα, με ιερά, ιέρειες, ξόρκια και μαγικές τελετές, είναι ο Πρίαπος. Βρισκόμαστε, εννοείται, στον κόσμο της κωμωδίας. Παρακολουθούμε πρόσωπα με ελληνικά ονόματα στην περιπλάνησή τους σε ελληνικές πόλεις της Νότιας Ιταλίας, στην πραγματικότητα νεαρούς Ιταλούς μποέμ φοιτητές ν’ αλητεύουν στο ρωμαϊκό κόσμο του 1^ου μ.Χ. αιώνα.

Κατά τον Χαιγκ το Σατυρικόν ανήκει στην κατηγορία που ορίζει ως Ρωμαϊκό Κωμικό Μυθιστόρημα. Καθρεφτίζει τη ρωμαϊκή κοινωνία, αρδεύεται από τη μενίππεια σάτιρα, από τα χοντροκομμένα κωμικά στοιχεία του ρωμαϊκού μίμου, αλλά κι από τις εκλεπτυσμένες ερωτικές ιστορίες ελληνικής προέλευσης (τη λεγόμενη μιλησιακή παράδοση, όπως στην εγκιβωτισμένη ιστορία της Εφεσίας χήρας), όσο κι απ’ το Ιδεώδες Ελληνικό Μυθιστόρημα, και μάλιστα ο Χαιγκ εικάζει ότι το Σατυρικόν πρέπει να αποτελούσε ένα είδος παρωδίας του. Και είναι ο λόγος που την εν λόγω κατηγορία την εντάσσει στο Αρχαίο Μυθιστόρημα.    

Να προσθέσω και από τη Ρωμαϊκή Μυθιστορία του P. G. Walsh δύο μικρά σχόλια (σελ. 179-180): «…η υποκρισία την οποία καταδικάζει ο Πετρώνιος καθώς σατιρίζει τη ρωμαϊκή κοινωνία της νερώνειας περιόδου είναι εμφανής σε τρεις τομείς, τη θρησκεία, την παιδεία και τον πλούτο. Αλλά αυτό το συμπέρασμα έρχεται σε αντίφαση με τη γενικότερη βιοθεωρία του συγγραφέα∙ η ζωή είναι για τον Πετρώνιο μια αλλόκοτη κωμωδία, στην οποία κανενός τα κίνητρα, και ειδικά του ίδιου του αφηγητή, δεν είναι υπεράνω πάσης υποψίας.»

Και παρακάτω: «Απ’ όλα τα πρόσωπα του σωζόμενου κειμένου μόνο ο Τριμαλχίων μάς προσφέρει την ευκαιρία να μελετήσουμε λεπτομερώς κάποιον χαρακτήρα σε όλο του το, ομολογουμένως φρικτό, μεγαλείο. Ισορροπώντας ανάμεσα στον ελληνιστικό και το ρωμαϊκό κόσμο, ο Τριμαλχίων, ένας δούλος από την Ασία που κατέληξε Ιταλός εκατομμυριούχος, συνδυάζει επιτυχώς στην προσωπικότητά του στοιχεία από την ελληνικής προελεύσεως ευτράπελη μυθοπλαστία και τη ρωμαϊκή σάτιρα, και αξίζει να βραβευτεί ως η πιο πολυσύνθετη κωμική μορφή της αρχαίας λογοτεχνίας.»

Δε σώζεται η κατακλείδα του αρχικού κειμένου∙ όμως μάλλον από ένα είδος φιλολογικής ειρωνείας η τελευταία περίοδος στο μόνο σωζόμενο κείμενο ενός συγγραφέα όπως ο Πετρώνιος (που με παροιμιώδη φλεγματική ψυχραιμία ατένιζε τα ανθρώπινα) είναι η καταγραφή του άκρου αώτου του κανιβαλισμού (σελ. 190): «Όταν ο Σκιπίων πήρε τη Νουμαντία, βρήκε κάποιες μανάδες που κρατάγανε στον κόρφο τους τα μισοφαγωμένα κορμάκια των παιδιών τους.»

Και δύο προηγούμενες αναρτήσεις (1, 2). 

(Εικόνες από την ταινία Σατυρικόν (1969) του Φεντερίκο Φελίνι (20 Ιανουαρίου 1920-31 Οκτωβρίου 1993).)

[Πετρώνιου Σατυρικόν, μετάφραση Κ. Μιχαήλ, εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 1970, σελ. 198,

και : P.G. Walsh Η Ρωμαϊκή Μυθιστορία (Τα Σατυρικά του Πετρώνιου και οι Μεταμορφώσεις του Απουληίου), μετάφραση Κώστας Παναγιωτάκης, Στέλιος Παναγιωτάκης, έκδοση του ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000, σελ. 392]